Filosofie Magazine, 11 april 2018, door Samuel Ie
President Poetin gaf op zijn nieuwjaarsreceptie in 2014 drie lijvige filosofische werken aan zijn partijgenoten.
Het gaat om De rechtvaardiging van het goede van Vladimir Solovjov, De Russische idee van Nikolai Berdyaev, en Onze taken van Ivan Illyn). Dit zijn Russische filosofen, die tezamen met hun werken verbannen waren ten tijde van het communisme. Na de val van de Sovjet-Unie beleefden deze denkers een comeback. Ze worden weer massaal uitgegeven en gelezen.
Volgens filosoof Ivana Ivkovic komt het niet vaak voor dat een staatshoofd zoiets doet. Vanwaar de interesse van Poetin en het Kremlin in deze filosofen? En wat kan hun gedachtegoed ons leren over de politieke koers van Rusland? Dit zijn vragen die Ivkovic probeert te beantwoorden op Thinking Planet. Ik sprak haar onlangs aan de telefoon. Ivkovic is afkomstig uit Belgrado, Servië, en schrijft onder andere voor Filosofie Magazine en Trouw. Haar onderzoek focust zich onder meer op de verhoudingen tussen Rusland en het Westen.
Geopolitiek schaakspel
Wanneer we het hebben over de politieke verhouding tussen het Westen en Rusland, dan gaat het volgens Ivkovic hoofdzakelijk over de Russische inmenging in de Amerikaanse verkiezingen. ‘Ik heb het idee dat we in een verouderd ideologisch idioom zijn vervallen. Er wordt zelfs gesproken over een terugkeer van de koude oorlog. Maar die tijd hebben we al geruime tijd achter ons gelaten. We zouden eerder moeten inzoomen op wat er zich afspeelt in Oost-Europa en de Balkan. Hoe kunnen we begrijpen welk schaakspel zich afspeelt op het geopolitieke speelbord? En wat is het idee achter de zetten die Rusland doet?’
Welke filosofische ideeën hebben de Russische politiek vooral geïnspireerd?
‘Er zijn twee centrale thema’s. Het eerste is de zogenaamde terugkeer van de Russische idee. Na de val van de Sovjet-Unie en het communisme heerst er in Rusland een identiteitscrisis. Het land is als wereldmacht flink verzwakt. Het is zoekende naar een nieuwe positionering op de wereldkaart. Enerzijds proberen invloedrijke Russische denkers westers gedachtegoed dat doorsijpelt naar het oosten eigen te maken; anderzijds pogen ze een eigen identiteit ten opzichte van het Westen te construeren. Progressieve denkers omarmen liberale ideeën en rationalisme. Meer conservatieve denkers zien het christendom en de christelijke mystiek als belangrijke inspiratiebron. Er is hierdoor niet een duidelijke lijn te trekken. Toch zijn beide denkrichtingen nodig om tot een opvatting over de Russische idee te komen, de Russische identiteit zou je kunnen zeggen.
Ook het imperialisme speelt een belangrijke rol. De redding van Rusland hangt nauw samen met het vormen van een sterke autoritaire staat. Daarnaast wordt naarstig gezocht naar een bezieling van dit geheel. Het verwijt naar het Westen is namelijk dat daar een soort ontzieling plaats heeft gevonden door rationalisering, modernisering, en secularisatie. De Russische idee is een poging tot herbronning in het orthodox Christendom.’
Eurazianisme
De Russische identiteit ligt volgens veel Russen besloten in het ideaal van een ‘Groot Rusland’. Dit is een Euraziatische grootmacht die bestaat uit Rusland, Oekraïne, Wit Rusland en andere Russischtalige gebieden van de voormalige Sovjet-Unie, dat een alliantie aangaat met het Midden-Oosten. Het is volgens Ivkovic het tweede belangrijke thema dat de Russische politiek bezighoudt.
‘Rusland heeft een andere kijk op het globaliseringsproces dan Europa of Azië. Het wil zich onderscheiden van de twee machtsblokken die het insluiten. Euraziatische integratie is een kans voor de voormalige Sovjet-Unie om een onafhankelijk centrum van globale ontwikkeling te worden in plaats van de periferie van Europa of Azië. Een groot voorstander van dit idee is de omstreden rechtse politieke filosoof Aleksandr Doegin; die tevens wordt genoemd als adviseur van Poetin.
Doegin is opmerkelijk kritisch over het beleid van Poetin, en vindt de president zelfs te liberaal [lacht]. Poetin zou in zijn ogen meer de belangen van Rusland moeten vertegenwoordigen, en niet proberen aansluiting te zoeken bij het Westen. Hij meent daarnaast dat globalisering een groot probleem is, evenals de onbesproken rol van de Verenigde Staten als wereldmacht. Volgens Doegin kan de oprichting van een Euraziatische grootmacht tegenwicht bieden tegen de hegemonie van de VS.’
De Russische identiteit zet zich dus eigenlijk af tegen het Westen met zijn liberale ideologie en het gevallen communisme?
‘Ja, ik heb ook het idee dat het hier om een reactionaire beweging gaat. Het is een poging om een identiteit op te bouwen vanuit een leegte. Nog altijd onderschatten we wat voor een vacuüm de val van het communisme in Rusland heeft achtergelaten. Er was, en er is nog steeds, behoefte aan nieuwe waarden en idealen van waaruit de samenleving opgebouwd diende te worden – niet-communistische waarden. Rusland streeft naar een sterke positie op het wereldtoneel, en dit is de achtergrond waartegen het poogt invulling te geven aan de Russische idee. Dit wil nog niet zeggen dat de ideologische leegte voorbij is. Opmerkelijk is dat Europa en de VS te kampen hebben met hetzelfde probleem. Voor de Russen is het Westen zodoende niet een model waarnaar je de samenleving in zou kunnen richten, zij onderstrepen dat Europa evenals haar liberaal democratische politieke systeem in een crisis verkeert.’
Organische verbintenis
Volgens Ivkovic recycleert Rusland oude ideeën in de hoop invulling te geven aan de ideologische leegte.
‘Sommige van die ideeën lijken te duiden op een agressieve machtspolitiek, maar ik heb het idee dat dit niet geheel correct is. Er is wel sprake van een van een expansiestrategie, maar die is in de kern gebaseerd op christelijke waarden en de zoektocht naar een Slavische identiteit. Er is hoop dat daarin iets positiefs schuilt. Zo is er bijvoorbeeld een heropleving van het begrip Sobornost (Собо́рность), dat de spirituele vitaliteit van de gemeenschap voorop stelt. Als aanklacht tegen het westers individualisme poogt Rusland een organische verbintenis van het Slavische volk te realiseren. In de praktijk blijkt die verbintenis afgedwongen te worden door militair ingrijpen, zeker als je kijkt naar de situatie met Oekraïne.’
Denkt u dat Rusland goed op weg is om een positieve invulling te geven aan de ideologische leegte die na het vallen van de Sovjet-Unie is overgebleven?
[Lacht] ‘Nee ik denk het eerlijk gezegd niet. Juist door het gebrek aan idealen heerst er ook een neiging om meer extreme ideeën te omarmen. Je kunt dit in een bredere context plaatsen. Aleksandr Doegin heeft namelijk banden met de Nieuw Rechtse bewegingen in Europa. Frankrijk in het bijzonder. Zowel Doegin als Franse rechtse denkers zijn geïnspireerd door de Italiaanse mysticus en filosoof Julius Evola, een apocalyptische denker die de geschiedenis in verschillende epochen verdeelt en de vitaliteit daarvan aan de kaak stelt.’
De moderne mens leeft volgens Evola in de tijd van Kali Yuga, een donkere epoche vol met materialistische begeertes en spirituele vergetelheid. Dit is het laagste tijdperk op de cyclische kalender van de Hindoes. Ivkovic ziet deze doemdenker als een gevaar voor het huidige ideologische klimaat in Europa en Rusland. Evola wordt door velen beschouwd als een fascistische denker, ook al meende hij dat dit niet het geval was.
‘Evola, evenals hedendaagse aanhangers van zijn ideeën, zijn van mening dat de moderne beschaving is uitgeput omdat zij geen waarde meer hecht aan spirituele en religieuze waarden. Nu krijg je dus een aparte situatie. Aan de ene kant is er een sterke politieke polarisatie tussen oost en west, en aan de andere kant putten nieuwrechtse bewegingen in Europa en Russische conservatieve denkers als Doegin uit dezelfde bron. Dit is geen gezonde tendens. Ik probeer het Rusland van nu te begrijpen vanuit het gedachtegoed van belangrijke Russische filosofen. Dat is zeker geen apologie.’
Hoe kan een beter begrip van de sociaalpolitieke situatie in Rusland helpen om de spanningen tussen oost en west enigszins te neutraliseren?
‘Toen Rusland de Krim annexeerde kwam dat voor velen als een volkomen verrassing. Een beter begrip van de ideologische kaders van waaruit Rusland zichzelf en haar geopolitieke machtspositie begrijpt, kan ons helpen om een reële inschatting te maken van de zetten die ze doet.
Welnu, ik verwacht op korte termijn geen politieke consensus tussen Rusland en het Westen. Een gezamenlijke taal evenmin. Maar we kunnen op z’n minst een andere taal leren, waarmee ook wat over de rol van het Westen gezegd kan worden. De Europese Unie voert een politiek die Balkanlanden steunt die streven naar Europese integratie. Maar dit kan ook averechts uitpakken, Rusland ziet dit namelijk als machtsuitbreiding van het Westen. Het Kremlin is dan ook sterk gekant tegen de inmenging van de NAVO. Rusland is door de toenmalige Amerikaanse president Clinton beloofd dat de NAVO niet tot de Russische grens zou uitbreiden. Wanneer dat wel gebeurt, of dreigt te gebeuren, is het niet verwonderlijk dat Poetin en het Kremlin een felle militaire reactie achter de hand hebben.
Wanneer we de situatie tussen oost en west vanuit een ander perspectief bezien, komt ook de Europese en NAVO-politiek in een nieuw licht te staan. Een beter begrip van de filosofen die Poetin en het volk inspireren in hun zoektocht naar een Russische identiteit, is nodig om zicht te krijgen op wat er zich afspeelt op het geopolitieke schaakbord.’
