Interview met Hans Achterhuis/ door Ivana Ivkovic /oorspronkelijk gepubliceerd in Filosofie Magazine nr. 10/2012.
‘Ik heb Mitt Romney nooit kunnen betrappen op een filosofische inspiratiebron’, zegt Hans Achterhuis. ‘Maar met de keuze voor Paul Ryan als zijn running mate heeft hij duidelijk een ideologische keuze gemaakt.’ Ryan is namelijk een aanhanger van de ultraliberale schrijfster en filosofe Ayn Rand.
Rand ontvluchtte Rusland na de revolutie in 1917. In de VS ontpopte ze zich als een zeer fel en radicaal verdediger van individuele vrijheid. In haar bekendste roman Atlas Shrugged uit 1957 schetst ze een gemeenschap die gezuiverd is van elke vorm van collectivisme. Eigenbelang heerst, en het individu wordt geen strobreed in de weg gelegd om dit eigenbelang na te streven – volgens Rand een goede zaak.
‘Hoewel het werk van Rand in Nederland nagenoeg onbekend is, is haar invloed in de VS enorm’, zegt Achterhuis. Ook Alan Greenspan, de voormalige voorzitter van de Fed (de centrale bank van de VS) en een groot voorstander van neoliberale hervormingen, was een Rand-adept.
Onlangs heeft Achterhuis haar werk ook uitgebreid besproken in zijn boek De utopie van de vrije markt, waarin hij Rands boek een ‘kapitalistisch manifest’ noemt. ‘Rand is een door en door utopisch denker’, zegt Achterhuis. ‘Wij zijn gewend te denken dat vrijemarktdenken ver afstaat van gevaarlijke politieke ideologieën, maar wie Rands boek leest, ontdekt daarin een droom om de bestaande maatschappij tot de grond toe af te breken en een Heerlijke Nieuwe Wereld van het ultrakapitalisme op te bouwen.’
Kerstcadeau
Paul Ryan groeide op met Rands boeken. Als Congreslid deelde hij als kerstcadeau exemplaren van Atlas Shrugged uit aan zijn staf. In zijn liefde voor Rand staat hij niet alleen. De Republikeinse politieke agenda is op veel punten in overeenstemming met het radicale gedachtegoed van Rand, zegt Achterhuis: ‘Zij willen Obama’s verplichte zorgverzekering Medicare afschaffen, en de belastingen verlagen. Wie succesvol is, wordt gelauwerd; de verliezers hebben het aan zichzelf te danken. Er moet zo veel mogelijk in de collectieve voorzieningen worden gesnoeid, en de overheid is een sta-in-de-weg voor écht ondernemerschap.’ Toch is de benoeming van Ryan als running mate ook een strategische zet, stelt Achterhuis: ‘Romney moet de Tea Party-aanhangers gunstig zien te stemmen.’
Ayn Rand is niet de enige denker die de Republikeinse agenda heeft beïnvloed. De nadruk op het belang van ondernemerschap en vrijemarkteconomie is ook te herleiden tot andere neoliberale denkers, zoals de econoom en politiek filosoof Friedrich von Hayek. ‘Maar Hayek is veel meer pragmatisch en tot compromissen geneigd’, zegt Achterhuis. ‘Hij is bijvoorbeeld wel een voorstander van een zekere mate van sociale zekerheid ten dienste van vrijheid. Wellicht past de campagne tegen Medicare beter bij Rand dan bij Hayek.’
Op één punt zijn de Republikeinen echter volstrekt oneens met Rand. Zij was namelijk net zo radicaal atheïstisch als radicaal liberaal. ‘Dat is onmogelijk te combineren met het conservatief christelijk gedachtegoed. Meestal wordt Rands atheïsme gewoonweg doodgezwegen in conservatieve kringen’, zegt Achterhuis. Toch zag Paul Ryan zich genoodzaakt om onlangs openlijk afstand te nemen van het denken van Rand, juist vanwege haar atheïsme. Hij claimt nu dat de invloed van Rand sterk wordt overdreven, dat het een urban legend is. Achterhuis: ‘Dat zie ik vooral als een strategische zet. Toch is het waar dat de Republikeinen selectief omgaan met Rands denken. Ze nemen alleen haar maatschappijvisie over, en de rest valt weg.’
Hoe selectief er met Rand wordt omgegaan wordt zichtbaar in een van de meest heikele onderwerpen in de VS: de abortuswet. Terwijl Paul Ryan extreem pro-life is, schrijft Rand dat een embryo geen rechten heeft. Achterhuis: ‘Rand stelt dat abortus een moreel recht is, en dat niemand anders dan de betrokken vrouw daarover mag beslissen’. Voor christelijke Republikeinen is dat een gotspe.
Op andere punten ziet Achterhuis de invloed van Rand alleen maar toenemen: ‘In de VS worden tienduizenden exemplaren van Altlas Shrugged verspreid onder scholieren. Dat is echt een grootschalige indoctrinatie. Rands compromisloze, utopische denken wint steeds meer terrein. Ook al is het nu, voor ons, nog niet zo zichtbaar, toch gaat het om een aardverschuiving. Vroeger werd links geassocieerd met utopisch denken, maar nu is utopie echt prominent aanwezig bij rechts. Rechts droomt ervan de maatschappij volledig te transformeren naar eigen mensbeeld: zelfzuchtig, belust op geld en succes. Wat dat betreft worden het spannende verkiezingen, want er valt écht iets te kiezen!’
